Το γεγονός ότι η ενασχόληση με τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες περιλαμβάνεται στη Συνθήκη για τα βασικά δικαιώματα του παιδιού, υπογραμμίζει το ότι η καλλιτεχνική έκφραση είναι πρωταρχικής σημασίας για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του. Ειδικότερα, το άρθρο 31 της Διεθνούς Σύμβασης του Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα του Παιδιού αναφέρεται στο δικαίωμα «στην ανάπαυση και στις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, στην ενασχόληση με ψυχαγωγικά παιχνίδια και δραστηριότητες που είναι κατάλληλες για την ηλικία του και στην ελεύθερη συμμετοχή στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ζωή» Επίσης το άρθρο 13 περιγράφει το δικαίωμα του παιδιού στην ελεύθερη έκφραση με τον ακόλουθο τρόπο:
«Το παιδί έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης . Αυτό περιλαμβάνει το δικαίωμα να ερευνά, να λαμβάνει και να διαδίδει κάθε είδους πληροφορίες και ιδέες, είτε προφορικά, είτε γραπτά, είτε με τη μορφή της τέχνης ή οποιουδήποτε άλλου μέσου της δικής του επιλογής.»-
Αν θέλουμε να φύγουμε από τον τομέα της νομικής επιστήμης και να περάσουμε σε αυτόν της ψυχολογίας, καλό θα είναι να αναφερθούμε στο έργο των ανθρωπιστών και υπαρξιστών ψυχολόγων (Frank Barron, Carl Rogers, Abraham Maslow, Erich Fromm) που ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το ζήτημα της καλλιέργειας της δημιουργικότητας και την πιθανή της σχέση με την ψυχική υγεία. Ο Frank Barron διατυπώνει τον ακόλουθο ορισμό για την ψυχική υγεία: «Υγιής κατάσταση είναι ένας τρόπος αντίδρασης στα προβλήματα και όχι η απουσία τους. Άτομα εξαιρετικά υγιή υπόκεινται όπως και οι άλλοι άνθρωποι σε φόβους, ανεκπλήρωτες επιθυμίες, αυτοκαταδικαστικά μίση και εντάσεις δύσκολες να επιλυθούν. Είναι σε μεγάλο βαθμό υγιή επειδή συμβιώνουν με τις ανησυχίες τους, βρίσκοντας διεξόδους και διατηρώντας ένα είδος αίσθησης ότι η ζωή τούς ανήκει».
Επομένως, είναι απαραίτητο τόσο για το παρόν των παιδιών όσο και για το μέλλον τους, αλλά και για την κοινωνία του τώρα και του αύριο, να δώσουμε στα παιδιά εμπειρίες που θα τους μαθαίνουν πώς να μετουσιώνουν το επώδυνο και άσχημο σε ζωογόνο και ωραίο και πώς να αποκτούν μια θετική στάση για τη ζωή.
Οι ανθρωπιστές ψυχολόγοι τόνισαν τη σημασία που έχει για τον άνθρωπο η ανάπτυξη της δημιουργικότητας του και μάλιστα ο Abraham Maslow κάνει διάκριση ανάμεσα στο ταλέντο των λίγων ιδιοφυών ή μεγαλοφυών καλλιτεχνών και στην αυτό-πραγματούμενη δημιουργικότητα που είναι μια εν δυνάμει ιδιότητα για όλες τις ανθρώπινες υπάρξεις και που κατά την άποψή του πολλές φορές είναι συνώνυμη με τη ψυχική υγεία.
Ο Carl Rogers υποστηρίζει ότι η εμπειρία του στην ψυχοθεραπεία έχει δείξει ότι οι συνθήκες ψυχολογικής ασφάλειας και ελευθερίας συμβάλλουν στην ανάπτυξη μιας εποικοδομητικής δημιουργικότητας.
Κατά τον ίδιο η ψυχολογική ασφάλεια μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τρεις προϋποθέσεις:
-την αποδοχή του κάθε ατόμου ως μιας άνευ όρων αξίας.
-τη δημιουργία ενός κλίματος στο οποίο απουσιάζει κάθε εξωτερική αξιολόγηση.
-την ενσυναίσθηση, δηλαδή την ικανότητα του θεραπευτή ή του εκπαιδευτικού να μπαίνει στη θέση του παιδιού και να καταλαβαίνει τα συναισθήματά του.
Με τον όρο ψυχολογική ελευθερία εννοούμε τη δυνατότητα να εκφράσει κανείς ελεύθερα τις παρορμήσεις του, ακόμη και τα αρνητικά του συναισθήματα. Στην περίπτωση αυτή η δυνατότητα συμβολικής έκφρασης είναι μεγάλης σημασίας, προκειμένου να ξορκίσει κανείς τους εσωτερικούς του δαίμονες, όπως οι πρωτόγονοι άνθρωποι ξόρκιζαν τα θηρία με τις θεσπέσιες ζωγραφιές των σπηλαίων.
Έχοντας αυτό το θεωρητικό πλαίσιο ως αφετηρία, η Σχεδία όταν ιδρύθηκε το 1987, είχε ως καταστατικό σκοπό την προώθηση της καλλιτεχνικής παιδείας. Εκείνη την εποχή δεν είχε ακόμη αρθρωθεί από την πλευρά της πολιτείας λόγος για το ζήτημα αυτό και η σχέση του παιδιού με την τέχνη ήταν ένα ανεξερεύνητο πεδίο. Άποψή μας ήταν -και είναι- ότι η ενασχόληση του παιδιού με την τέχνη διασφαλίζει την ψυχική του υγεία μέσα από μία διαδικασία. Αυτή η διαδικασία δίνει στο άτομο τη δυνατότητα να ξεπεράσει πιθανές τραυματικές εμπειρίες και να έχει ένα σημείο αναφοράς για το μέλλον στο οποίο θα μπορεί να ανατρέχει και να αναζητεί λύσεις όταν βρίσκεται σε αδιέξοδες καταστάσεις. Αυτό βέβαια προϋποθέτει ότι η ενασχόληση με την τέχνη πραγματοποιείται σε κλίμα ελευθερίας και σεβασμού του δικαιώματος για προσωπική έκφραση και όχι ανταγωνιστικότητας, καταναγκασμού ή επιβολής μιας συγκεκριμένης αισθητικής που μόνο άγχος προσθέτουν στο παιδί και στην πραγματικότητα υπονομεύουν τη σχέση του με την τέχνη και την ψυχική του υγεία.
Η πρώτη μας ενέργεια αφορούσε στη δημιουργία ενός χώρου, ο οποίος θα προσέφερε στα παιδιά της πόλης μια εναλλακτική πρόταση για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου τους .Ήταν το πρώτο Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης που ιδρύθηκε στην Αθήνα και στεγαζόταν σε ένα ωραίο νεοκλασικό κτίριο στην Λεωφόρο Αμαλίας. Αυτό που θέλαμε ήταν να προσφέρουμε στα παιδιά τη δυνατότητα να ξεπεράσουν το πρόβλημα της παθητικότητας και της μοναξιάς και να καλλιεργήσουν τη δημιουργικότητά και την κοινωνικότητά τους.. Στο χώρο αυτόν λειτουργούσαν κάθε χρόνο τμήματα θεατρικής, μουσικής, εικαστικής και κινηματογραφικής έκφρασης.
Από την άλλη πλευρά, με σκοπό τη διάδοση της ιδέας της δημιουργικής απασχόλησης των παιδιών, διοργανώναμε βιωματικά σεμινάρια για εκπαιδευτικούς και καλλιτέχνες σχετικά με τη διδακτική των διαφόρων τεχνών. Επίσης με την υλοποίηση διαφόρων σύντομων προγραμμάτων καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων σε ανοικτούς και κλειστούς χώρους, με τη μορφή παιχνιδότοπων, στοχεύαμε στην ευαισθητοποίηση των γονιών, των εκπαιδευτικών και των αρμόδιων φορέων.
Όμως η κοινωνική συγκυρία των αρχών της δεκαετίας του 90, μας υποχρέωσε να επεκτείνουμε και σε άλλους τομείς την παιδαγωγική έρευνα/δράση. Η Ελλάδα μετετράπηκε από χώρα αποστολής σε χώρα κυρίως υποδοχής μεταναστών και το ζήτημα του σεβασμού της ποικιλότητας έμπαινε πια σε προτεραιότητα. Συγχρόνως ο νόμος 2101/92 που επικύρωνε την υπογραφή από την Ελλάδα της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού άνοιγε καινούργιες προοπτικές.
Έτσι σιγά-σιγά μπήκαμε στη δεύτερη φάση της λειτουργίας μας, κατά την οποία έχουμε εστιάσει το μεγαλύτερο μέρος των δραστηριοτήτων μας στην υλοποίηση πιλοτικών προγραμμάτων που αφορούν στη χρήση της καλλιτεχνικής έκφρασης για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, για την ενδυνάμωση παιδιών και γονιών από κοινωνικά περιθωριοποιημένες ομάδες, για την καταπολέμηση των διακρίσεων και προκαταλήψεων τόσο σε θεσμικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
Η συνεχής έρευνα/δράση της Σχεδίας επί 35 χρόνια έχει επιβεβαιώσει την αρχική υπόθεση για το σημαντικό ρόλο που μπορεί να παίξει η ενασχόληση παιδιών κι ενηλίκων με την τέχνη αναφορικά
▪με την καταπολέμηση των τραυμάτων που προκαλούν ο κοινωνικός αποκλεισμός και οι σκληρές συνθήκες διαβίωσης,
▪την ενδυνάμωση κι ενθάρρυνση των αποκλεισμένων ομάδων για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους, αλλά και
▪την ευαισθητοποίηση της κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας στα ζητήματα του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Οι ιδρυτές, όπως και οι πολυάριθμοι συνεργάτες της Σχεδίας που τους πλαισίωσαν και συνέβαλαν με τα ταλέντα και την ευαισθησία τους στην κοινή προσπάθεια, νιώθουν βαθιά ικανοποίηση για το έργο που έχει παραχθεί στα 35 χρόνια της λειτουργίας της. Τώρα, οι νεότεροι στην ηλικία παίρνουν τα ηνία και θα συνεχίσουν την αδιάλειπτη επιδίωξη της πραγματοποίησης του αρχικού οράματος μας για μια κοινωνία χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς, με παιδιά ασφαλή, δημιουργικά κι ευτυχισμένα, μελλοντικούς ενεργούς πολίτες μιας υγιούς δημοκρατίας.
Αναστασία Χατζηστεφάνου-Βαφέα
Διευθύντρια του Κέντρου Παιδαγωγικής και Καλλιτεχνικής Επιμόρφωσης «Σχεδία»
